OʻZBEK VA INGLIZ TILLARIDAGI SHAXS-SON KATEGORIYASI
DOI:
https://doi.org/10.47390/SPR1342V4I12Y2024N47Ключевые слова:
shaxs-son kategoriyasi, morfologik tahlil, funksional-semantik, qiyosiy tahlil, ingliz tili, oʻzbek tili, grammatika.Аннотация
Mazkur maqola oʻzbek va ingliz tillaridagi shaxs-son kategoriyasini morfologik jihatdan funksionalsemantik
tahlil qilishga bagʻishlangan. Muallif har ikki tilning grammatik tizimidagi shaxs-son kategoriyasini
taqqoslab, ularning oʻxshashlik va farqlarini batafsil tahlil qiladi. Maqolada shaxs-son kategoriyasi nafaqat
grammatik koʻrsatkich sifatida, balki tilning funksional-semantik qirralarini ochib beruvchi element sifatida ham
koʻrib chiqilgan. Oʻzbek tilida shaxs-son kategoriyasi feʼlning zamon va mayl shakllari bilan chambarchas
bogʻlangan boʻlib, bu tilning morfologik tizimida boy va murakkab tuzilishga ega ekani koʻrsatilgan. Oʻzbek tilidagi
shaxs-son qoʻshimchalari (masalan, -man, -san, -miz, -siz) keng koʻlamda qoʻllanilib, gapda kishilik olmoshlari qatnashmagan holda ham shaxs va sonni ifodalashi mumkin. Ingliz tilida esa shaxs-son kategoriyasi faqat bitta
zamon — present simple (hozirgi oddiy zamon) doirasida -s qoʻshimchasi orqali uchraydi. Bu qoʻshimcha faqat
uchinchi shaxs birlikda (he/she/it) ishlatiladi va boshqa zamonlarda shaxs-sonni ifodalash yordamchi feʼllar (to
be, have, will/shall) orqali amalga oshiriladi. Muallif shuningdek, ingliz tilida har bir gapda kishilik olmoshlari (I,
you, he/she/it) qoʻllanilishi shart ekanini, bu esa oʻzbek tilidan muhim farqlardan biri ekanini taʼkidlaydi.
Maqolada oʻzbek va ingliz tillarida shaxs-son kategoriyasining quyidagi farqlari keng yoritilgan:
• Oʻzbek tilida shaxs-son qoʻshimchalari koʻpligi, ingliz tilida esa ularning minimal darajada ekanligi.
• Oʻzbek tilida shaxs-son qoʻshimchalari feʼldan tashqari boshqa soʻz turkumlariga qoʻshilib, kesim
vazifasini bajara olishi, ingliz tilida esa bunday hodisa mavjud emasligi.
• Oʻzbek tilida shaxs-son shakllarining mayl va zamon kategoriyalari bilan bogʻliqligi, ingliz tilida esa faqat
hozirgi zamon bilan cheklanishi.
• Ingliz tilida shaxs va sonni aniq ifodalash uchun har doim kishilik olmoshlari qoʻllanilishi shartligi, oʻzbek
tilida esa bunday holat koʻpincha lozim emasligi.
Maqola oxirida muallif har ikki tilning shaxs-son kategoriyasi kommunikativ nuqtai nazardan qanday ahamiyatga
ega ekanini misollar orqali koʻrsatib, bu kategoriyalarning tarjima jarayonlaridagi oʻrni va ahamiyatini tahlil qiladi.
Ushbu maqola oʻzbek va ingliz tillarini qiyosiy oʻrganayotgan tadqiqotchilar va tilshunoslar uchun qimmatli ilmiy
manba boʻlib xizmat qiladi.
Библиографические ссылки
1. Friederike Moltmann. Plural Reference and Reference to a Plurality. Unity and Plurality.
Philosophy, Logic, and Semantics. Oxford, England: Oxford University Press, 2016. – 93-
120 p.
2. HouKa Chan, Hao Tan, Ruiqi Xiao. Research on the Effects of Plurality on Minds.
Proceedings of the 2022 6th International Seminar on Education, Management and Social
Sciences, 2022. – 788-793 p.
3. Jabborova Aziza Jobirovna. The Category of Person in English Grammar. Modern Science
and Research, 2023. – 368-371 p.
4. Jillian Mcilwain, Peter Peterson. Signaling Plurality in Learner English. Proceedings of the
2004 Conference of the Australian Linguistic Society, 2005. – 1-9 p.
5. J.Buranov, U. Hashimov, H.Ismatullayev, Ingliz tili grammatikasi. O‘quv qo‘llanma. – T.,
“O‘qituvchi nashriyoti”, 1974. – 351 b.
6. J.Bo‘ronov. Ingliz va O‘zbek tillari qiyosiy grammatikasi. O‘quv qo‘llanma. – T., “O‘qituvchi
nashriyoti”, 1973. – 279 b.
7. Karimova Kamola Lutfullayevna. Tense, Person, Number in English Grammar.
O‘zbekistonda Fanlararo Innovatsiyalar va Ilmiy tadqiqotlar Jurnali, 2023. – 547 p.
8. Mohammed Jasim Betti. Grammatical Person and Number. Research Gate, 2022. – 19 p.
9. N.Turniyozov, A. Rahimov, O‘zbek tili. O‘quv – uslubiy qo‘llanma. - Samarqand. 2006. –
147 b.
10. R.Sayfullayeva, B.Mengliyev, G.Boqiyeva, M.Qurbonova, Z.Yunusova, M.Abuzalova.
Hozirgi O‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – T., “Fan va texnologiya”, 2009. – 416 b.
11. Suzana Ejupi, Lindita Skenderi. Grammatical Categories of Verb in English and Albanian.
Knowledge International Journal, 2018. – 2245-2249 p.
12. Sh.Shoabdurahmonov, M.Asqarova, A.Xojiyev, I.Rasulov, X.Doniyorov. Hozirgi O‘zbek
adabiy tili I qism. – T., “O‘qituvchi”, 1980. – 443 b.
13. X.S.Muxitdinova., D.Xudoyberganova., I.Umirov., N.Jiyanova., T.Yusupova. Hozirgi O‘zbek
Adabiy Tili. O‘quv qo‘llanma. – T., “O‘qituvchi”, 2004. – 189 b.
Internet saytlari:
1. Articles: Singular vs. Plural | Edanz Learning Lab
2. https://www.aje.com/arc/editing-tip-singular-and-plural-forms-scientific-writing/
3. https://journals.openedition.org/acs/12386
4. https://www.unisa.ac.za/sites/corporate/default/Unisa-Open/OER-@-
Unisa/Linguistics/Grammatical-categories
